Błoga ignorancja. O tych, co wolą nie wiedzieć

Od Edypa do współczesnego mizologa: o ambiwalencji poznania

Lilla rozpoczyna swoją opowieść od nowoczesnej reinterpretacji platońskiej alegorii jaskini. Zamiast pełnej nadziei historii o uwolnieniu i iluminacji, dostajemy mroczną przypowieść o chłopcu, który nie potrafi znieść prawdy. To, co miało być światłem – wiedza, rzeczywistość, idee – okazuje się zimne, bezduszne i pozbawione barw. Dziecko chce wrócić do jaskini, bo to, co znało, nawet jeśli było iluzją, dawało mu ciepło i poczucie bezpieczeństwa .

To nie tylko nawiązanie do klasycznych motywów filozoficznych, ale i sygnał tematyczny: nie jesteśmy istotami stworzonymi wyłącznie do poznawania. Pociąga nas niewiedza, bo zbyt często prawda boli, obnaża, rani i odbiera iluzje, które – choć fałszywe – były konieczne do życia.

Ignorancja jako mechanizm psychologiczny i kulturowy

Książka „Błoga ignorancja” jest podzielona na rozdziały, które nie tyle systematycznie budują argumentację, co eksplorują różne oblicza woli niewiedzy. Lilla analizuje Edypa, który już wie, ale jeszcze nie rozumie; Dawida, który nie chce spojrzeć prawdzie w oczy; świętego Augustyna, który „postawił samego siebie za swoimi plecami”, oraz pacjentów Freuda, którzy budują całe światy z represji, uników i mechanizmów obronnych .

Ciekawość i ignorancja, jak sugeruje autor, nie są dla siebie prostymi przeciwieństwami. Tworzą napięcie wewnętrzne, w którym tkwimy wszyscy – czasami zafascynowani wiedzą, czasami od niej uciekający. W tym sensie „Błoga ignorancja” to opowieść o ludzkiej kondycji jako takiej: rozdartej między potrzebą zrozumienia a potrzebą przetrwania, która często wymaga ignorancji.

Tabu jako struktura ochronna

Bardzo mocną częścią książki jest rozdział „Zasłony”, w którym Mark Lilla przygląda się różnym funkcjom tabu – zarówno społecznym, jak i psychologicznym. Zasłony, jak argumentuje, nie zawsze są narzędziem opresji. Często stanowią mechanizm ochronny – przed zbyt wczesną wiedzą, przed szkodliwą prawdą, przed niechcianym ujawnieniem. Niekiedy tabu są fundamentem godności i intymności, jak w relacjach rodzinnych czy społecznych rytuałach .

Lilla wskazuje również, że niekiedy wola poznania przybiera formę destrukcyjnego impulsu – jak u postaci z dramatu Henryka Ibsena, która w imię „prawdy” doprowadza do rozpadu małżeństwa i śmierci dziecka. To nie tylko analiza psychologiczna, ale i krytyka modernistycznej obsesji na punkcie „zdejmowania masek” i „obalania iluzji” bez refleksji nad kosztami.

Sokrates nauczył nas, że powinniśmy cenić prawdę bardziej niż komfort. Historia nauczyła nas, że najczęściej wybieramy komfort.

Fragment książki

Religia, filozofia i pożądanie poznania

Jednym z najbardziej erudycyjnych wątków książki „Błoga ignorancja” jest omówienie religijnych postaw wobec poznania. Lilla przywołuje Prometeusza jako figurę buntownika, ale też grzesznika; zestawia starożytne tabu z monoteistycznym pojęciem bojaźni bożej, a Biblię analizuje jako tekst pełen ambiwalencji wobec ciekawości. Jahwe, który zabrania zrywania owoców z drzewa poznania, staje się figurą nie tylko autorytetu, ale też troski. Pytanie brzmi: czy zakaz zdobywania wiedzy to akt opresji, czy ochrony przed zbyt wielką odpowiedzialnością?

Filozofia w ujęciu Lilli również nie jawi się jako jednoznaczny bastion rozumu. Sokrates, który rozmawia z ludźmi i stawia ich w obliczu niewiedzy, niekiedy staje się celem agresji – nie dlatego, że nie ma racji, ale dlatego, że wiedza o sobie samym jest zbyt trudna do zniesienia.

Współczesne wcielenia woli ignorancji

Najbardziej aktualne i niepokojące są rozdziały poświęcone nowoczesnym formom ignorancji: cynizmowi, mizologii, politycznemu denializmowi i kulturowemu eskapizmowi. Lilla pokazuje, jak ignorancja bywa dziś maskowana jako „zdrowy rozsądek”, „prawdziwa niezależność” lub „sprzeciw wobec elityzmu”. Opisuje mizologa jako osobę rozczarowaną światem, która odrzuca ideę poznania jako naiwności, zamieniając sceptycyzm w dogmat.

To nie tylko socjologiczna obserwacja, ale także ostrzeżenie przed intelektualnym nihilizmem, w którym każde twierdzenie jest relatywne, każda wartość kwestionowana, a każda wspólna narracja podejrzana.

Czuła diagnoza i elegancka forma

Lilla nie oferuje łatwych rozwiązań ani prostych moralnych pouczeń. Jego styl – gęsty, momentami poetycki, erudycyjny, lecz zarazem przystępny – przypomina najlepsze eseje Montaigne’a i Camusa. Autor nie tyle pisze traktat, ile zaprasza do włóczęgi: przez literaturę, religię, psychologię, filozofię i osobiste doświadczenia. Nie daje odpowiedzi, lecz model myślenia – oparty na introspekcji, krytycznym namyśle i intelektualnej empatii.

Jest to książka, która zmusza do zatrzymania się i zadania sobie pytania: czego tak naprawdę chcę się dowiedzieć – i co gotów jestem zapłacić za tę wiedzę?

Podsumowanie

„Błoga ignorancja” to nie jest książka o ignorancji per se. To studium napięcia między pragnieniem poznania a koniecznością nie-wiedzenia, które w ludzkim życiu pełni rolę równie istotną, co ciekawość. Mark Lilla, z czułością dla ludzkiej kruchości, pokazuje, że ignorancja nie zawsze jest wrogiem – bywa też sprzymierzeńcem życia, złudzeniem koniecznym, obroną przed rozpadem.

W epoce informacyjnego przeciążenia, agresywnej demaskacji i ciągłego przekraczania granic – to książka nie tylko potrzebna, ale wręcz kojąca. Pomaga przywrócić szacunek dla nie-wiedzy jako wyboru, a nie słabości. I czyni to z elegancją, precyzją oraz mądrością, którą trudno przecenić.